บ่อโยก ที่กลายเป็นบ่อโศก ไม่ได้หมายถึงคำกลอนโต้ตอบของการละเล่นพื้นบ้าน “งูกินหาง” ที่มีท่อนหนึ่งว่า... "แม่งูเอ๋ยกินน้ำบ่อไหน?" / "กินน้ำบ่อโสกโยกไปโยกมา" แต่หมายถึงระบบประปาโบราณของไทยต่างหากระบบน้ำประปานั้น นอกจากปล่อยมาจากเขื่อนใหญ่บนภูเขาแล้ว ยังมีการดึงน้ำขึ้นมาใช้จากบาดาลด้วย บาดาล ในที่นี้ หมายถึง พื้นที่ใต้ระดับผิวดิน ไม่ได้หมายถึงดินแดนของพญานาคแต่อย่างใด ซึ่งการที่จะเรียกว่าน้ำบาดาลได้ ก็ต้องขุดลึกลงไปไม่ต่ำกว่า 10 เมตร น้อยกว่านั้น มีสิทธิ์เป็นได้แค่น้ำบ่อธรรมดาอดีต เครื่องไม้เครื่องมือยังไม่มีความสามารถสูงเหมือนยุคนี้ ฉะนั้นเมื่อเจาะรูลึกลงไปถึงแอ่งน้ำใต้ดินแล้ว ก็จะใช้เครื่องสูบน้ำแบบมือโยก ครอบไว้ จะใช้น้ำเมื่อไหร่ มนุษย์อย่างเรา ๆ ต้องเดินไปออกแรงโยกน้ำขึ้นมาปัจจุบันมนุษย์อย่างเรา ๆ ไม่จำเป็นต้องออกแรงขนาดนั้นแล้ว เพราะมีเครื่องสูบน้ำที่สะดวกสบาย เมื่อเจาะลงไปยังแอ่งน้ำใต้ดิน ก็ใช้เครื่องสูบน้ำสมัยใหม่นี่แหละครอบไว้ ต้องการใช้น้ำเมื่อไหร่ ก็เปิดสวิทช์ แต๊ะเดียว น้ำไหลพรู ง่าย สะดวก ไม่เปลืองแรงผู้เขียนเป็นเด็กร่วมสมัย เกิดยุค 90 จึงทันได้มีโอกาสใช้บ่อโยก บ้านผู้เขียนอยู่ อ.แว้ง จ.นราธิวาส ที่โรงเรียนมีบ่อโยก 1 อัน ใช้อุปโภคได้ แต่ไม่อนุญาตให้บริโภค เพราะน้ำไม่สะอาด ที่โรงเรียนมีวิชาเกษตร เราต้องลงแรงขุดดินปลูกผัก เนื้อตัวมอมแมม ก็ใช้น้ำบ่อโยกนี่แหละล้างเนื้อล้างตัว เพื่อนร่างใหญ่ ๆ ทำหน้าที่โยก คนตัวเล็กก็คอยรองน้ำใช้ ทั้งนี้ใครอยากอวดพละกำลังให้สาวชื่นชอบก็สามารถอาสาโยกน้ำได้อ่านดูเหมือนจะเป็นเรื่องสนุกของเด็ก ๆ แต่เอาจริงมันไม่สนุกอย่างนั้นหรอก เพราะต้องออกแรง เหนื่อยด้วย ฉะนั้นเมื่อระบบประปาภูเขาเข้ามา บ่อโยกก็ถูกทิ้งร้างบ่อโยกในภาพ เป็นบ่อโยกที่อยู่ในโรงครัวของวัดนิคมแว้ง อ.แว้ง จ.นราธิวาส แม้สภาพเก่ามากแล้ว แต่ยังใช้งานได้ดี เมื่อเห็นเข้า ผู้เขียนจึงนึกถึงอดีตทันที เป็นเหตุผลของการนำมาเขียนเล่าเรื่องนี่เองเหตุผลที่บอกว่าบ่อโยก กลายเป็นบ่อโศกนั้น มี 2 ปัจจัย1. ก็เพราะบ่อโยกหลายที่ถูกปล่อยร้าง บางแห่งใช้การไม่ได้ หากมองในมุมของมนุษย์ ทำให้ชวนคิดถึงผู้สูงอายุที่เคยแข็งแรง แต่แล้วก็ต้องมานั่ง ๆ นอน ๆ แม้จะเดินยังลำบาก ทั้ง ๆ ที่สมัยหนุ่มออกแรงทำงานหนักได้สบาย มองในมุมนี้แล้วก็โศกไม่น้อย2. สองสามปีที่ผ่านมาน้ำแล้งหนักในหลายจังหวัด ประปาภูเขาขาดแคลน บางพื้นที่ที่เขายังดูแลบ่อโยกก็ได้ประโยชน์จากบ่อโยกนี่แหละช่วยเอาไว้ (สมัยก่อน ในพื้นที่สวน พื้นที่ไร่ เจ้าของจะลงทุนจ้างรถมาขุดบ่อบาดาลติดตั้งบ่อโยกไว้ใช้การ แต่เมื่อระบบน้ำประปาเข้ามา ก็หันไปเลือกความสบายจนทิ้งบ่อโยกให้ร้างและทำงานไม่ได้) เมื่อถึงคราวคับขันต้องการใช้น้ำแต่กลับใช้ไม่ได้ ก็ต้องโศกไปตามระเบียบ ว่าไหม!ปัญหาความต้องการบ่อโยก ผู้อ่านสามารถสืบค้นได้ใน google เพียงพิมพ์ว่า บ่อโยก รายงานข่าวก็จะไหลพรืดมาให้เลือกอ่านแล้วครับเรื่องเล่าจากบ่อโยกนี้ ดูทีคล้ายการจารึกเรื่องอดีต คล้ายการบันทึกให้คงอยู่ แต่มองในอีกนัยย์หนึ่งจะได้ว่า ทุกสิ่งล้วนมีความสำคัญ อดีตและปัจจุบัน คนรุ่นใหม่คนรุ่นเก่า ต่างมีดีคนละแบบ ทุกอย่างจะแข็งแรงรอบด้านหากเคารพด้านดีของกันและกันภาพโดยผู้เขียน