ประเทศไทยในสมัยดึกดำบรรพ์ เคยเป็นที่อยู่ของไดโนเสาร์และสัตว์โลกยุคดึกดำบรรพ์อื่น ๆ เนื่องจากสภาพทางภูมิศาสตร์ของแผ่นดินแถบภาคอีสานที่เป็นที่ราบลุ่มแม่น้ำอุดมสมบูรณ์ ทำให้ในยุคสมั้ยนี้ มีการพบซากฟอสซิลของไดโนเสาร์ในประเทศไทย โดยเฉพาะในภาคอีสานเป็นจำนวนมาก รวมทั้งหมด 12 สายพันธุ์ด้วยกันที่พบในไทยเป็นครั้งแรกในโลก จึงได้รับเกียรติให้ตั้งชื่อแบบไทย ๆ ผมขอหยิบเอาเจ้า 3 ตัวนี้ ที่ผมเห็นว่าเท่และน่าสนใจมาก ๆ มาแนะนำให้รู้จักกันครับ 1. กินรีมิมัส ขอนแก่นเอนซิส กินรี เป็นชื่อของสิ่งในชีวิตในตำนาน อาศัยในป่าหิมพานต์ ท่อนบนเป็นคน ท่อนล่างเป็นนก มีปีกบินได้ คนไทยเราคุ้นเคยกับกินรี เพราะได้ยินบ่อย ๆ จากเรื่องเล่าทางพุทธศาสนา หรือรูปปั้นตามวัดวา ไดโนเสาร์ตัวเล็ก ๆ ที่มีชื่อเท่เหลือเกิน ได้ชื่อมาจาก “กินรี” ที่เป็นสัตว์ในตำนาน คือ กินรีมิมัส ขอนแก่นเอนซิส (Kinnareemimus Khonkaenensis) คงเดาไม่ยากนะครับ ว่า “ขอนแก่นเอนซิส” มีที่มาจากอะไร ไดโนเสาร์สายพันธุ์นี้ค้นพบที่แรกในโลกที่ อ.ภูเวียงจ.ขอนแก่น เป็นกระดูกขาที่มีลักษณะเล็กยาวเรียว ส่วนชื่อกินรี มาจากการที่ไดโนเสาร์สายพันธุ์นี้มีลักษณะคล้ายนกกระจอกเทศ คือมีจงอยปาก ไม่มีฟัน วิ่งเร็ว และปราดเปรียว กินรีมิมัสตัวนี้ จัดอยู่ในพวกไดโนเสาร์เทอโรพอด นั่นหมายความว่ามันเป็นไดโนเสาร์ที่เดินด้วยสองเท้านั่นเองครับ เป็นไดโนเสาร์สายพันธุ์นกกระจอกเทศตัวแรกที่เจอในประเทศไทย กินรีมิมัส เป็นไดโนเสาร์ที่กินได้ทั้งพืชและสัตว์ ขนาดตัวราว ๆ 1-2 เมตร ซึ่งก็คือใกล้เคียงกับนกกระจอกเทศนั่นเอง กินรีมิมัสมีอายุอยู่ในสมัยครีเตเชียสตอนต้น หรือราว ๆ 130 ล้านปีที่แล้ว นอกจากจะพบซากฟอสซิลที่ขอนแก่นแล้ว ยังพบที่กาฬสินธุ์อีกด้วยนะ ที่พิพิธภัณฑ์สิรินธร จ.กาฬสินธุ์ ก็มีให้ดูทั้งหุ่นจำลองขนาดเท่าตัวจริง และโครงกระดูกจำลองของกินรีมิมัสด้วยครับ เรียกได้ว่าเป็นไดโนเสาร์ขนาดตัวกำลังเล็ก ๆ น่ารัก ชวนให้นึกจินตนาการถึงสมัยก่อน ที่มันวิ่งพลุกพล่านบนแผ่นดินอีสาน 2. ซิตตะโกซอรัส สัตยารักษ์กิ การตั้งชื่อไดโนเสาร์สายพันธุ์ใหม่ มีแนวทางการตั้งที่หลากหลาย สำหรับเจ้าซิตตะโกซอรัส สัตยารักษ์กิ (Psittacosaurus sattayaraki) ตัวนี้ ตั้งชื่อตามผู้ค้นพบเป็นคนแรก และเป็นการค้นพบโดยบังเอิญเสียด้วย ซิตตะโกซอรัส สัตยารักษ์กิ พบชิ้นส่วนเป็นครั้งแรกในโลกที่ จ.ชัยภูมิ เป็นชิ้นส่วนกราม ผู้ค้นพบคือนายนเรศ สัตยารักษ์ นักธรณีวิทยาชาวไทย จึงตั้งชื่อด้วยนามสกุลของท่านเพื่อเป็นเกียรติ ท่านนเรศบอกว่า ในเวลานั้นได้ลงพื้นที่ภาคอีสานเพื่อสำรวจด้านธรณีวิทยา จึงได้ไปเจอวัตถุประหลาดที่ไม่ทราบว่าเป็นอะไร ต่อมาภายหลังจึงรู้ว่ามันคือฟอสซิลไดโนเสาร์ ท่านจึงมีโอกาสได้ร่วมทีมสำรวจฟอสซิลไดโนเสาร์รุ่นบุกเบิกของประเทศไทย และระหว่างที่ท่านนั่งอยู่ในรถที่วิ่งไปตามถนน ได้มองเห็นหินที่อยู่ข้างทางโดยบังเอิญ เมื่อจอดลงไปดู จึงได้ค้นพบฟันและกรามล่างของไดโนเสาร์ขนาดเล็ก กินพืชเป็นอาหาร ปากคล้ายนกแก้ว ซึ่งต่อมาได้ทราบว่าเป็นไดโนเสาร์ชนิดใหม่ของโลก จึงได้ตั้งชื่อตามนามสกุลของท่าน ซิตตะโกซอรัส สัตยารักษ์กิ เป็นไดโนเสาร์กินพืชตัวเล็ก ๆ ปากของมันคล้ายนกแก้ว เป็นไดโนเสาร์ปากนกแก้ว (เซอราทอปเซียน) ชนิดแรกที่พบในประเทศไทย ความยาวประมาณ 1 -1.5 เมตร มีแผงเกราะขนาดเล็ก และไม่มีเขา เจ้าไดโนเสาร์ปากนกแก้วตัวนี้ มีอายุอยู่ในสมัยครีเทเชียสตอนต้น ประมาณ 100 ล้านปีมาแล้ว ที่ผ่านมาเราจะพบไดโนเสาร์ปากนกแก้วแพร่หลายอยู่เฉพาะแถบเอเชียกลาง พอมาค้นพบเจ้าตัวนี้ที่ไทย จึงเป็นการยืนยันว่าในสมัยครีเทเชียสตอนต้นนั้น แผ่นดินแถวอินโดจีนได้เชื่อมติดกับแผ่นดินใหญ่ของเอเชียแล้ว จากแรกเริ่มที่ถูกค้นพบโดยบังเอิญ ซิตตะโกซอรัส สัตยารักษ์กิ ไดโนเสาร์สายพันธุ์ชัยภูมิ ได้รับการขึ้นทะเบียนตาม พ.ร.บ.คุ้มครองซากดึกดำบรรพ์ พ.ศ.2551 เมื่อ 10 ตุลาคม 2555 จึงถือว่าเป็นสมบัติของชาติที่ต้องเก็บรักษาไว้ เป็นความภาคภูมิใจอีกชิ้นหนึ่งของคนไทยครับ 3. ฮิปซิโลโฟดอน ฮิปซิโลโฟดอน (Hypsilophodon) ขุดพบที่ จ.มุกดาหาร จังหวัดริมแม่น้ำโขง ที่ครั้งหนึ่งเคยเป็นทะเลมาก่อน ก่อนจะแปรสภาพเป็นที่ราบลุ่มแม่น้ำอุมดสมบูรณ์ จนเป็นแหล่งอาศัยของไดโนเสาร์ ฮิปซิโลโฟดอน เป็นไดโนเสาร์ขนาดเล็ก มันกินพืชเป็นอาหาร เดิน 2 ขา จัดเป็นไดโนเสาร์พวกออร์นิทิสเกีย ที่แปลว่าสะโพกนก หมายถึงว่ามันมีลักษณะโครงสร้างของกระดูกคล้ายนก เหมือนกับพวกสเตโกซอรัส, ไทรเซราทอปส์ และไมอาซอรา ฮิปซิโลโฟดอน มีลักษณะคือมีจะงอยปากเหมือนเขาสัตว์ ขากรรไกรและฟันกรามมีรูปร่างคล้ายใบไม้ซึ่งเหมาะกับการเคี้ยวใบไม้ใบหญ้า กระดูกของฮิปซิโลโฟดอนที่ค้นพบในมุกดาหาร ประเทศไทย เป็นกระดูกขาซ้ายท่อนบน การค้นพบกระดูกขาซ้ายท่อนบนที่มีลักษณะเฉพาะของพวกฮิปซิโลโฟดอน ทำให้รู้ว่ามีไดโนเสาร์กินพืชขนาดเล็กในประเทศไทยด้วย สันนิษฐานว่ามันมีอายุอยู่ในยุคจูราสสิค คือราว ๆ 150 ล้านปีมาแล้ว ไดโนสาร์ฮิปซิโฟโลดอน ค้นพบฟอสซิลครั้งแรกในโลกตั้งแต่ปี 1849 ที่เกาะ Isle of Wight ของอังกฤษ และต่อมาก็มีการค้นพบโครงกระดูกที่สมบูรณ์ที่สุดที่ประเทศอังกฤษเช่นกัน มันมีลักษณะเด่นที่สุดคือด้านข้างลำตัวจะมีกระดูกแข็งเรียงเป็นแนว สันนิษฐานว่ามีไว้เพื่อให้สามารถทรงตัวได้ดีในเวลาวิ่งหนีพวกไดโนเสาร์กินเนื้อที่จะมาจับมันกินเป็นอาหาร มีเกร็ดที่น่าสนใจเล็กน้อยครับว่า การศึกษาวิจัยเกี่ยวกับฮิปซิโลโฟดอนในยุคแรก ๆ เชื่อกันว่ามันเป็นไดโนเสาร์ที่ปีนต้นไม้ได้! แต่อย่างไรก็ดี พอมีการศึกษามากขึ้น ตอนนี้ก็รู้แล้วว่าเป็นความเชื่อที่ไม่เป็นความจริงแต่อย่างใด ไดโนเสาร์ทั้ง 3 สายพันธุ์ที่ผมนำมาแนะนำให้รู้จักในวันนี้ เป็นสิ่งบ่งชี้ถึงความหลากหลายและอุดมสมบูรณ์ของประเทศไทยในอดีต และการทำงานอุทิศตนทุ่มเทของนักบรรพชีวินในประเทศไทย ที่ช่วยกันศึกษาและอนุรักษ์ซากดึกดำบรรพ์ไว้ให้คนรุ่นหลังได้เรียนรู้ความเป็นมาของสิ่งมีชีวิตในอดีตครับ ภาพถ่ายทั้งหมดโดยผู้เขียน