(ความเดิมตอนที่แล้ว) เราพาเดินย่านคลองสานเริ่มตั้งแต่วัดพิชัยญาติที่มีภาพแกะสลักหินสามก๊กหนึ่งเดียวในประเทศ แล้วข้ามถนนมาวัดอนงคารามไหว้พระแล้วเดินต่อไปที่ชุมชนหลังวัดอนงคารามที่มีทั้งศาลเจ้าจีนและมัสยิดมุสลิม อุทยานสมเด็จย่าแล้วนั่งพักที่คาเฟ่ริมแม่น้ำเจ้าพระยา แวะพักหลบร้อน เราเดินออกมาทางซอยสมเด็จเจ้าพระยา 3 ที่หน้าปากซอยจะเห็นร้านอาหารครัวสมเด็จเจ้าพระยา ที่นี่เจ้าของเป็นทายาทของสกุลบุนนาค ขายอาหารไทยสูตรเก่าแก่ เช่น น้ำพริกมะขาม ไข่พะโล้ บรรยากาศภายในร่มรื่นและที่สำคัญเจ้าของต้อนรับดีมาก อิ่มแล้วออกเดินต่อไปผ่านท่าดินแดง เราไม่ได้เลี้ยวเข้าไป แต่เดินต่อไปถนนเชียงใหม่เพื่อไปยังวัดทองธรรมชาติวิหารหรือวัดทองบนและล้ง 1919 น่าเสียดายที่โบสถ์วัดทองธรรมชาติปิดล็อก ลองถามคุณลุงแถวนั้นโบสถ์จะเปิดตอนเย็นๆ ได้ยินมาว่าภาพจิตรกรรมฝาผนังในโบสถ์สวยมาก เราจึงเข้าไปไหว้พระได้เฉพาะวิหารหลังโบสถ์เท่านั้น ภาพที่บานประตูวิหารในวัดทองธรรมชาติงดงามมาก สังเกตเห็นมักกะลีผลหรือนารีผลบนต้นไม้ เราข้ามถนนมาที่ล้ง 1919 "ล้ง" มาจากฮวยจุ่งล้งหรือท่าเรือกลไฟ เคยเป็นท่าเรือขนส่งสินค้าและโกดังริมแม่น้ำเจ้าพระยาที่คึกคัก ที่นี่เป็นของตระกูลพิศาลบุตรก่อนที่จะขายให้ตระกูลหวั่งหลี พิศาลบุตรและหวั่งหลีเป็นตระกูลเจ้าสัวที่มีบทบาทการค้าระหว่างสยามกับจีนเมื่อกว่าร้อยปีก่อน ภายในมีศาลเจ้าแม่หม่าโจ้วหรือมาจู่ เจ้าแม่มาจู่เป็นที่นับถือมากในแถบฮกเกี้ยนและไต้หวัน ถ้าใครเคยไปเที่ยวไต้หวันก็จะเห็นศาลเจ้าแม่มาจู่ทั่วไปในไต้หวัน ขณะที่ศาลเจ้าของคนไทยเชื้อสายจีนส่วนใหญ่จะนับถือเจ้าแม่กวนอิม เราแวะที่วัดทองนพคุณหรือวัดทองล่าง วัดเก่าแก่อีกวัดหนึ่งในย่านคลองสาน ที่นี่มีภาพจิตกรรมฝาผนังที่งดงามไม่เหมือนที่ไหนคือเป็นพระวิสูตรหรือผ้าม่านที่คลี่ออกหลังพระประธาน วาดได้เหมือนกับแขวนผ้าม่านจริงๆ แต่น่าเสียดายที่ปกติโบสถ์จะเปิดแค่ตอนเช้ากับเย็นเท่านั้น ตอนที่เราไปถึงพระท่านกำลังจะปิดโบสถ์เราเลยถ่ายรูปมาได้นิดเดียว และแสงที่ส่องเข้ามาตรงประตูทำให้รูปออกมาไม่สวยนัก แต่ของจริงนั้นสวยมากๆ จากวัดทองนพคุณเดินต่อไปอีกไม่ไกลเราเลี้ยวเข้าไปที่ป้อมป้องปัจจามิตรใกล้สำนักงานเขตคลองสาน ตอนนี้ป้อมเหลือขนาดแค่หนึ่งในสี่ของป้อมเดิม รูปแบบของป้อมเป็นรูปดาวสร้างมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 4 ใกล้กันจะเห็นเสาธงส่งสัญญาณเรือสินค้าลำใดเข้าออกแม่น้ำเจ้าพระยา เป็นร่องรอยความสำคัญของคลองสานในอดีต บริเวณคลองสานในอดีตเคยเป็นต้นทางสถานีรถไฟไปมหาชัย สมัยรัชกาลที่ 5 สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวิชราวุธ (ต่อมาคือรัชกาลที่ 6) เสด็จทางเรือมาเปิดเดินรถไฟเพราะสมัยนั้นยังมีถนนมาถึง ต่อมามีการสร้างถนนทับรางรถไฟ สถานีคลองสานหายไป ต้นทางไปเริ่มที่สถานีวงเวียนใหญ่แทน แต่อีกไม่นานจะมีรถไฟมาถึงคลองสานอีกครั้ง ผิดกันที่คั้งนี้จะเป็นรถไฟฟ้าสายสีทองมาแทน คลองสานเคยเปลี่ยนจากสวนผลไม้ เป็นชุมทางการขนส่งอาหารทะเลตามเส้นทางรถไฟ กระทั่งกลายเป็นย่านเก่าที่หลายคนอาจไม่คุ้นเคยนัก จนวันนี้เริ่มมีการเข้ามาของห้างสรรพสินค้าขนาดใหญ่และตามมาด้วยรถไฟฟ้าในอนาคต โฉมหน้าของคลองสานจะเปลี่ยนไปอย่างไรบ้าง คงต้องรอติดตามกันต่อไป