กว่า 100 ปีก่อน ในยุคสมัยที่วิทยาศาสตร์ยังไม่ก้าวหน้าอย่างทุกวันนี้นั้น ยังไม่มีมนุษย์คนใดเคยเห็นจักรวาล คนยุคนั้นจึงจินตนาการจักรวาลต่างกันไปตามความเชื่อของกลุ่มบุคคล คนไทยพุทธในอดีตรับความเชื่อเรื่องจักรวาลมาจากอินเดียและมาปรับเข้ากับความเชื่อในพุทธศาสนา โดยเชื่อว่ามีเขาพระสุเมรุอยู่ใจกลางจักรวาล เป็นที่ประดิษฐานของพระเจดีย์จุฬามณี ซึ่งบรรจุเกศาธาตุของพระพุทธเจ้า เขาพระสุเมรุล้อมรอบด้วยเขาสัตตบริภัณฑ์ และทวีปทั้งสี่ที่ตั้งอยู่กลางมหาสมุทรสีทันดร โดยมนุษย์อาศัยอยู่ที่ชมพูทวีป ทวีปทางด้านทิศใต้ของเขาพระสุเมรุ เมื่อสร้างวัด จึงได้นำคติจักรวาลดังกล่าวมาออกแบบแผนผังของวัดด้วย เรียกว่า “คติจำลองจักรวาล” วัดพระธาตุลำปางหลวงแฝงคตินี้ไว้ในการออกแบบ กล่าวคือ สื่อให้พระธาตุลำปางหลวงคือเจดีย์จุฬามณีที่ตั้งอยู่ใจกลางจักรวาล พระวิหารหลวงหมายถึงชมพูทวีป ทวีปที่มนุษย์อาศัยอยู่และเป็นที่ประทับของพระพุทธเจ้าด้วย โดยมีพระเจ้าล้านทองเป็นตัวแทนของพระพุทธเจ้า ขณะลานทรายที่ล้อมรอบหมายถึงมหานทีสีทันดร ดังนั้นการมานมัสการพระธาตุลำปางหลวง จึงเหมือนได้มาสักการะพระเจดีย์จุฬามณีบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ รูปทรงของวิหารยังคล้ายกับเรือสำเภา ตามความเชื่อว่าพระพุทธองค์ได้พาสรรพสัตว์ข้ามพ้นวัฏสังสารไปสู่พระนิพพาน